گر چه دولت روحانی با تداوم پرداخت یارانه نقدی موافق نیست و در صدد است از سال آینده و با جلب رضایت مجلس، طرح‌های جایگزین یارانه نقدی را به اجرا بگذارد، اما نگاهی به این طرح‌ها نشان می‌دهد که قرار است کوپنی شدن اقتصاد به نوعی تکرار شود. چرا که قرار است یارانه کالایی جایگزین یارانه نقدی شود.

به نوشته تهران امروز، محمد باقر نوبخت، سخنگوی دولت تاکید کرده است که یارانه کالایی با سیستم کوپنی فرق دارد لیکن بررسی بیشتر سخنان دولتمردان نشان می‌دهد که یارانه کالایی حتی اگر سیستم کوپنی شدن کالا نباشد اما شباهت بسیاری بدان دارد.

یارانه کالایی چیست؟

گویی رئیس‌جمهور از سال گذشته نیز در فکر برقراری سیستم یارانه کالایی بوده است. بهمن ماه ۹۱ حجت‌الاسلام حسن روحانی که در افتتاحیه همایش «امنیت غذایی» در مرکز تحقیقات استراتژیک سخن می‌گفت، به نبود برنامه‌ریزی مناسب در قیمت‌گذاری موادغذایی اشاره کرده وگفته بود: وقتی در مقطعی قیمت مرغ ناگهان از ۳ هزار تومان به ۷هزار تومان افزایش می‌یابد، می‌توان عدم برنامه‌ریزی مناسب را مشاهده کرد. دولت باید هم برای تولید و توزیع موادغذایی و هم برای صنایع غذایی کشور برنامه‌ریزی مناسب داشته باشد.

روحانی که در آن زمان عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام بود با انتقاد از دولت به سیاست‌های غلط دولت اشاره کرده وگفته بود: «سیاست‌های دولت می‌تواند در تولید داخلی بسیار موثر باشد و دیدیم با تغییر تعرفه ۱۵۰ درصد به ۴ درصد شکر، ۵ میلیون تن شکر وارد شد و این فشار بزرگی را به کشاورزان وارد کرد و منجر به کاهش سطح کشت چغندر قند به یک سوم شد.»

روحانی در آن همایش به بحث یارانه کالایی اشاره کرده وگفته بود: «باید به بحث یارانه کالایی فکر کنیم؛ چون اگر یارانه صرفا نقدی باشد، مرتب آن یارانه کم‌ارزش می‌شود و تورم آنچنان پیشتاز است که به فاصله چندماه اثر یارانه نقدی را از بین می‌برد.ما باید کالاهای ضروری و موادغذایی اساسی مردم را به صورت یارانه کالایی به آنها تحویل دهیم و مردم حداقل برای اقلام اساسی غذایی خود مطمئن باشند.» و حالا در پایان دوره صد روزه آقای رئیس‌جمهور در مصاحبه خود به مناسبت صد روزه شدن دولت، خبری پیرامون عرضه یارانه کالایی دادند و سخنگوی دولت نیز آن را تایید کرد.

سخنگوی دولت همچنین خبر از آن داد که کارگروهی در مورد اینکه آیا می‌توان یارانه نقدی را نیز کالایی کرد، در حال تحقیق هستند. این اخبار می‌تواند نگران‌کننده باشد؛ زیرا به آن معنی است که اقتصاد ایران خواهان بازگشت به راهی است که آن را طی کرده و زیان‌ها و خسران آن را نیز دیده است.

سیستم کوپنی هیچ معنایی ندارد

اما به اعتقاد عضوی از کمیسیون برنامه وبودجه، ‌سیستم یارانه کالایی به عبارتی کوپنی در شرایط حاضر هیچ معنایی ندارد وفقط برای دولت هزینه اضافه داشته و چیزی هم عاید مردم ودولت نخواهد شد. «عزت‌الله یوسفیان‌ملا» معتقد است که سال گذشته هم در دولت دهم زمزمه یارانه کالایی به میان آمد اما در دولت یازدهم هنوز هیچ تصمیمی به‌ویژه در جلسات کمیسیون برنامه و بودجه در این مورد گرفته نشده است. فقط یک اظهارنظری است که یکی از نمایندگان مجلس در مصاحبه‌ای گفته است اما هیچ بحث جدی در این میان نشده است.

البته این عضو کمیسیون برنامه و بودجه در پاسخ به اینکه آیا این سیستم جایگزین سیستم یارانه نقدی خواهد شد یا نه؟ به تهران امروز می‌گوید: «ممکن است این اتفاق در آینده بیفتد اما باید دید که به چه صورت اجرا خواهد شد؟»

جالب اینکه در این باره «جعفر قادری» معتقد است: «یارانه کالایی یکی از گزینه‌های در حال بررسی دولت است و به معنای سیستم کوپنی سابق نیست، بلکه دولت می‌خواهد با این روش تنوع کالایی را برای خریدار فراهم کند تا مردم بتوانند چند رقم کالا را انتخاب وخریداری کنند.»

به گفته این عضو کمیسیون برنامه وبودجه، ‌سیستم یارانه کالایی یکی از چندین گزینه‌ دولت است زیرا مثلا گزینه وام خرید سهام دولت و اوراق مشارکت و خرید سهام صندوق‌های خاص هم پیش‌بینی شده است اما از بین اینها یکی از گزینه‌ها یارانه کالایی است. «قادری» نسبت به این سیستم واکنش مثبتی دارد ومی‌گوید: «سیستم یارانه کالایی روش تنوع کالا را برای یارانه بگیر فراهم کرده و به جای اینکه خریدار محدود به خرید کالاهای مشخصی باشد می‌تواند از کالاهای مختلف حق انتخاب داشته باشد.»

اما آیا سیستم هدفمندی باید ادامه یابد یا اینکه سیستم دیگری جایگزینش شود؟ در این خصوص یوسفیان ملا معتقد است: «تبدیل کردن هدفمندی به مراتب بهترو بالاتر، اقدام شایسته ای‌است. مثلا اگر سیستم هدفمندی را به پرداخت پول آب وبرق مردم تبدیل کنیم که اگر گران شد به نوعی توان پرداخت ایجاد شود،این اقدام در نوع خود مطلوب است. اما اینکه بخواهیم مثلا کوپن قند به مردم دهیم در حالی‌که توان خرید نان را ندارند، این به چه درد مردم می‌خورد؟ یا اینکه مردم کمبود بنزین برای خودروهایشان دارند دولت بیاید کوپن شیر بدهد این چه فایده‌ای برای مردم خواهد داشت؟»

به گفته این عضو کمیسیون برنامه وبودجه، قانون هدفمندی این را نمی‌گوید بلکه واژه یارانه به این معناست که به مردم یاری ومدد برسانیم. او در این خصوص می‌گوید: «البته به کسی که نیازمند مدد باشد نه اینکه مرفهانی که گرفتن یارانه هیچ تاثیری در زندگیشان ندارد. البته اینکه چرا مرفهان با اشتیاق یارانه‌شان را می‌گیرند واضح است که هیچ‌کس از پول حتی به مقدار ناچیز هم بدش نمی‌آید . اما باید یارانه به افرادی داده شود که توان پرداخت مثلا پول آب، برق یا گاز را نداشته باشند.»

کوپن باید ارزش ریالی داشته باشد

به اعتقاد یوسفیان در گذشته کوپن فقط یک حواله کالا بود که با آن خریدار می‌توانست مبلغی را پرداخته و به اضافه دادن کوپن، جنس موردنظر را خریداری کند. اما باید دید آیا سیستم یارانه کالایی یعنی اینکه کوپن ارزش‌دار به مردم داده شود؟یعنی آن حواله ارزش مالی دارد یا کوپن به شکل سابق است؟

«در گذشته کوپن فقط یک حواله جنس بود و ارزش مالی نداشت فقط میزان ومقداری را معین می‌کرد که فرد می‌خواست جنسش را تهیه کند و هزینه اصلی را خود فرد می‌پرداخت. اما یارانه کالایی یعنی به فرد و خانواده مبلغی پرداخت شود و دیگر کوپن معنایی ندارد، بلکه هر چه داده شود باید ارزش پول داشته باشد. یعنی یارانه کالایی به صورت عدد ریالی باشدزیرا ممکن است فردی نخواهد جنس بگیرد.»

یوسفیان با این تعریف از یارانه کالایی می‌گوید: «وقتی کوپن ارزش ریالی داشته باشد دیگر چه معنایی دارد که کوپن بدهند و چراباید دولت هزینه گزافی را بابت این سیستم پرداخت کند؟»

این نماینده مجلس سیستم کوپنی را فقط هزینه اضافی برای دولت می‌داند و می‌گوید: «شاید کسی نیازی به جنس موردنظر نداشته باشد در این صورت تکلیف چیست؟»

خطرات یارانه‌ای شدن کالاها

یارانه‌ای شدن کالاها چند خطر دارد که پیش‌تر و در دهه ۶۰ تجربه شده است. البته در آن زمان شرایط جنگی کشور ایجاب می‌کرد به‌رغم برخی پیامدهای منفی کوپنی شدن اقتصاد، اما این موضوع عملیاتی شود. تجارب نشان می‌دهد هر گاه کشوری وارد جنگ شده است به منظور حفظ حداقل معیشت شهروندانش به کوپنی کردن کالاها و جیره‌بندی ارزاق رو آورده است که در آن سال‌ها نیز ایران ناچار از کوپنی کردن کالا بود لیکن در حال حاضر شرایط جنگی بر کشور حاکم نیست و حتی مشکلات اقتصادی که برای کشور ایجاد شده است و دلیل آن هم تحریم‌ها و برخی سوء مدیریت‌های اقتصادی پیشین است لیکن این شرایط به حدی نیست که اقتصاد را به سمت کوپنی شدن یا شبه کوپنی شدن سوق دهیم. چرا که کوپنی کردن اقتصاد یا دو نرخی کردن قیمت کالاها به واسطه تخصیص یارانه کالایی باعث می‌شود تا اولا قیمت گذاری کالاها از منطق بازار آزاد دور شده و از سوی دیگر زمینه را برای انواع رانت و فساد فراهم کند. بنابراین دولت طرح جایگزین یارانه نقدی را باید به‌گونه‌ای انتخاب کند که اقتصاد کشور را به چنین آفاتی مبتلا نکند.

«محسن صدیق» یکی از اساتید علم اقتصاد در دانشگاه آزاد در مصاحبه‌ای اعلام کرد:«معمولا پس از تعیین خط فقر و شناسایی گروه‌های هدف، بر اساس فاصله آنها با خط فقر، می‌‌توان پرداخت یارانه را در قالب چهار رویکرد کلی کالایی، قیمت عمومی، کالابرگی یا کوپنی، و نقدی صورت داد.

در رویکرد کالایی، دسترسی خانوارها به حداقلی از نیازهای مصرفی هدف قرار می‌‌گیرد،اما چون میل نهایی به مصرف خانوارهای کم‌‌درآمد بالاست، اعطای یارانه به شکل کالایی مد نظر است تا از وجود حداقلی از نیازهای اساسی در سبد خانوار اطمینان حاصل شود.در رویکرد کالابرگی، کالاهای مشخصی دارای یک برگ معین جیره هستند که بر اساس مقدار یارانه تخفیف می‌‌گیرند.

معضل بازار سیاه از جمله معایب رویکرد کالابرگی به شمار می‌‌رود. رویکرد قیمت عمومی نیز بیشتر به کاهش قیمت موادغذایی و افزایش امکان تامین آنها توسط افراد کم‌‌درآمد معطوف است.اما در رویکرد نقدی، وجه نقد به گروه‌های هدف پرداخت می‌شود تا برای امور خود صرف کنند. البته ممکن است پرداخت این وجه نقد، بر اساس شرط تخصیص آن، به امور خاصی از جمله خوراک، پوشاک، آموزش یا بهداشت باشد. هر چهار رویکرد اصلی برای بهبود وضعیت معیشتی گروه‌های پیرامون خط فقر طراحی شده‌‌اند؛ اما اینکه در عمل چه رویکردی در پیش گرفته شود باید بر مبنای مقایسه کارایی این روش‌‌ها در تامین هدف اصلی از پرداخت یارانه باشد.