مردمى هستند که شیطان را تکیه‏ گاه شؤون زندگى خود قرار دادند و شیطان هم آنان را در پلیدى و فریبندگى شرکاى خود نمود، این موجود پلید در درون سینه‏ هاى آنان تخم گذارد و جوجه درآورد حرکت کرد و تدریجاً در آغوش آنان نشست.

آن مطرود ازل و ابد با چشمان آنان مى‏ نگرد و با زبان‏هایشان سخن مى‏ گوید، نتیجه این شد که آنان را مرکبى براى راندن در لغزشگاه‏ها نمود و خطا و انحراف را در دیدگاه آنان بیاراست، در زندگى رفتار کسى را پیش گرفتند که شیطان او را در سلطه خود شریک نموده، باطل را از زبانش بیرون بیاورد.

سلطه شیطان‏

شارح «نهج البلاغه» علامه جعفرى در توضیح این جملات مى ‏گوید «۲»:

درست است که کار شیطان اغوا و فریب دادن اولاد آدم است، ولى فعالیت او از آراستن خطاها و گناهان تجاوز نمى ‏کند.

این موجود پلید هرگز مانند یک عامل جبرى مردم را به بدبختى و سقوط نمى ‏کشاند و چنان که در قرآن مجید آمده است: کار او وعده‏هاى دروغین و آرایش‏هاى بى‏ اساس می ‏باشد.

خداوند رحمان انسان‏ها را به وسیله عقول و وجدان‏ها و پیامبران از اغواها و فریبکارى ‏هاى شیطان برحذر داشته است، سه وسیله مزبور قدرتى بیش از تحریکات شیطان دارا مى ‏باشند که به خوبى مى‏توانند دغل‏کارى ‏هاى شیطان را خنثى نمایند.

بنابراین، این شیطان نیست که دست آدمى را گرفته با اجبار او را برده خود مى ‏سازد، بلکه این خود انسان است که نخست همه وسایل سه گانه را از کار مى ‏اندازد و تحریکات آن‏ها را در درون خود خنثى مى ‏نماید و دست بردگى به سوى شیطان دراز مى ‏کند و سپس آن موجود پلید شریک زندگى او مى ‏گردد، این مطلب در مواردى از قرآن مجید چنین بیان شده است.

[وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ‏] «۳».

و شیطان [در قیامت‏] هنگامى که کار [محاسبه بندگان‏] پایان یافته [به پیروانش‏] مى‏ گوید: یقیناً خدا [نسبت به برپایى قیامت، حساب بندگان، پاداش و عذاب‏] به شما وعده حق داد، و من به شما وعده دادم [که آنچه خدا وعده داده، دروغ است، ولى مى ‏بینید که وعده خدا تحقّق یافت‏] و [من‏] در وعده‏ام نسبت به شما وفا نکردم، مرا بر شما هیچ غلبه و تسلّطى نبود، فقط شما را دعوت کردم [به دعوتى دروغ و بى ‏پایه‏] و شما هم [بدون اندیشه و دقت دعوتم را] پذیرفتید، پس سرزنشم نکنید، بلکه خود را سرزنش کنید، نه من فریادرس شمایم، و نه شما فریادرس من، بى ‏تردید من نسبت به شرک‏ورزى شما که در دنیا درباره من داشتید [که اطاعت از من را هم چون اطاعت خدا قرار دادید] بیزار و منکرم؛ یقیناً براى ستمکاران عذابى دردناک است.

ملاحظه مى ‏شود که شیطان به عنوان یک عامل جبرى، فرزندان آدم را به تباهى نمى ‏کشد، بلکه وعده‏هاى دروغین مى ‏دهد و خطاکارى‏ ها را مى ‏آراید و بس.

بنابراین ملامت کردن شیطان بى ‏مورد خواهد بود، همین مسئله درباره نفس (مدیر غرایز حیوانى) آدمى نیز وجود دارد، به این معنى که آدمى در روز قیامت نمى ‏تواند گناهان و انحرافات خود را به گردن نفس بیندازد و بگوید:

چون خدا به من نفس داده بود، لذا مرتکب گناه شدم؛ زیرا تحریکات و فعالیت‏هاى غرایز حیوانى به مدیریت نفس در برابر نیروهاى عقل و وجدان و فریاد پیامبران عظام قابل توجیه و مهار کردن بوده، هرگز به درجه عامل جبرى نمى ‏رسد.

در این که شیطان را سلطه و زورى نسبت به آدمیان نیست، باز در قرآن مجید مى ‏خوانیم:

[وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً* إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَ کَفى‏ بِرَبِّکَ وَکِیلًا] «۴».

از آنان هر که را توانستى با آوازت [به سوى باطل‏] برانگیز، و [براى راندنشان به سوى طغیان و گناه‏] با سواره‏ها و پیاده‏ هایت بر آنان بانگ زن، و با آنان [از راه سوق دادنشان به حرام‏] در اموال و [از طریق وسوسه کردنشان به زنا] در اولاد شریک شو، و به آنان وعده [دروغ‏] بده [که از قیامت، حسابرسى، بهشت و دوزخ خبرى نیست‏] و شیطان آنان را جز از روى باطل‏ و دروغ وعده نمى ‏دهد.* [ولى آگاه باش که‏] یقیناً تو را بر بندگانم هیچ تسلّطى نیست، و کافى است که پروردگارت نگهبان و کارساز [آنان‏] باشد.

مقصود از شرکت شیطان در اموال و اولاد و سایر شؤون زندگى، شرکت محسوس و عینى نیست که مانند یک پدیده فیزیکى قابل مشاهده باشد، بلکه منظور شریک شدن او در هدف‏گیرى ‏ها و انتخاب وسایل و سایر عوامل محرک انسانى در اندیشه و گفتار و رفتار مى ‏باشد، مانند شرکت نفس که مدیریت غرایز حیوانى را دارد و در شؤون زندگى داخل در هدف‏گیرى‏ ها و انتخاب وسایل و سایر عوامل محرک مى ‏گردد.

سهم آدمى در این شرکت، گاهى به قدرى تقلیل پیدا مى ‏کند که شؤون زندگى آدمى تا حدّ مالکیت انحصارى شیطان و هوا و هوس در مى ‏آید، این حد از تبهکارى در قرآن مجید در آیه زیر گوشزد شده است:

[أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا] «۵».

آیا کسى که هواى [نفسش‏] را معبود خود گرفته دیدى؟ آیا تو مى‏ توانى کارساز ونگهبان او باشى [که او را به میل خود به راه راست هدایت کنى؟].

شیطان این موجود پلید در درون سینه ‏هاى آنان تخم گذارد و جوجه درآورد و حرکت کرد و تدریجاً در آغوش آنان نشست.

آن سینه آدمى که جایگاه دل است و دل آدمى که جایگاه تجلى انوار الهى است و انوار الهى که از خورشید عظمت خداوندى تشعشع مى‏ کند، با پیروى از شیطان مبدل به قفسه و آشیانه دائمى شیطان مى‏ گردد.

معناى قفسه شیطان بودن آن نیست که واقعاً یک موجود فیزیکى در سینه آدمى‏ داخل شده در گوشه‏اى مى‏نشیند و شروع به امر و نهى مى ‏کند، بلکه همان طور که امیرالمؤمنین علیه السلام مى ‏فرماید:

این موجود پلید که نمود فیزیکى ندارد، همه سطوح روانى را اشغال نموده خیالات و توهمات و وسوسه‏ ها و شک و تردیدها را در آن سطوح تولید مى‏ کند و مالک مطلق آن سطوح مى‏ گردد.

کلمه درج اشاره لطیفى به این حقیقت دارد که این تسلّط به تدریج انجام مى ‏گیرد و چنان نیست که وجدان و عقل و فطرت پاک آدمى ناگهان از درون وى محو شوند و شیطان فوراً جاى آن‏ها را بگیرد.

پیروى از شیطان به تدریج، خود انسان را تبدیل به یک شیطان علیه سایر انسان‏ها مى‏ کند چنانچه مى ‏فرمایند:

دیروز انسان‏هایى بودند که مختصات انسانیت در وجود آنان فعالیت مى ‏کرد، راه مى‏رفتند و دست دیگران را هم براى سلوک در مسیر کمال مى‏گرفتند، تدریجاً آن مختصات را از دست دادند، امروز به قهقرا مى ‏روند و سدّ راه رهگذران کمال‏ شده‏اند، اکنون با هر فرد و گروهى که ارتباط برقرار کنند منحرفش خواهند کرد، بنابراین انسان‏هایى بودند که امروز مبدل به شیاطین شده، رهزنى رهروان کمال را پیشه خود ساخته‏اند، این است معناى شیاطین الانس.

وقتى که هدف‏گیرى‏ ها و اندیشه‏هاى آدمى جنبه شیطانى داشته باشد او با داشتن صورت آدمى مبدل به شیطان مى ‏گردد.

اى بسا ابلیس آدم رو که هست‏

پس به هر دستى نباید داد دست‏ «۶»

[وَکَذلِکَ إذا اتاکَ الشَّیْطانُ مُوَسْوِساً لِیُضلَّکَ عَنْ سَبیلِ الْحَقِّ وَیُنْسِیَکَ ذِکْرَ اللّهِ فَاسْتَعِذْ مِنْهُ بِرَبِّکَ وَرَبِّهِ فَإنَّهُ یُؤَیِّد الْحَقَّ عَلَى الْباطِلِ وَیَنْصُرُ الْمَظْلُومَ بِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ: [إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ‏]

امام صادق علیه السلام در دنباله گفتار پر فروغ خود مى ‏فرماید:

چون شیطان به قصد گمراه کردن تو با وسوسه‏ هایش به تو حمله‏ ور شد، خواست تو را از راه حق و ذکر حضرت اللّه باز دارد به خداى خود پناه ببر که حضرت حق باطل را در برابر حق از بین مى‏ برد و مظلوم را در برابر ظالم یارى مى ‏دهد چنانچه در قرآن مجید فرموده:

یقیناً او بر کسانى که ایمان آورده‏اند وهمواره بر پروردگارشان توکل مى ‏کنند، تسلّطى ندارد.