به گزارش”صبح رابر”شاید اهتمام قرآن به اهل بیت (ع) را این گونه توجیه کنیم که آنان به جهت وابستگی خونی و نژادی به پیامبر بزرگوار(ص) از چنین جایگاه و مقامی برخوردار گشته اند که دوستی ایشان به عنوان ملاکی برای ایمان تلقی شده است؛ اما بی گمان می توان گفت این اندیشه و بینش نه تنها قرآنی نیست بلکه بر خلاف گزاره های معرفت شناختی و آموزه های قرآنی است و ساحت خدا و قرآن از چنین اتهامی پاک و منزه است. نگرش یاد شده برخاسته از تعصبات قومی و قبیله ای و توجیهی مبتنی بر ساخت و ساختار قبیله ای تازیان است و شاید در نظر ایشان نه تنها مقبول بلکه تنها علت و دلیل معقول و مقبولی می باشد که می توان ارایه داد. تازیان بر پایه سنت ها و عقاید خویش به آسانی این باور را پذیرفته و تقویت می کنند و آن را امری نه تنها درست بلکه امری شایسته و بایسته دانسته و به دفاع از این نگرش و بینش می پردازند؛ زیرا پایه های همبستگی اجتماعی و وابستگی جمعی ایشان بر حفاظت و پاسداشت این امور نهاده و نهادینه شده است ؛ از این رو تقویت آن با مشروعیت بخشی دینی و وجاهت الهی و وجه مذهبی می تواند تداوم و استمرار آن را تضمین کند. این گونه است که ساخت و ساختار قبیله ای هم چنان عصر جاهلیت با بهره گیری از اندیشه های آسمانی باقی و برقرار خواهد ماند و مشروعیتی دینی یافته و اصول ارزشی آن با صورت و شکل الهی یافته خود به ضمانت تداومی می رسد و از هر گونه تعرض و تهاجم ویرانگر دور می ماند.
با این همه نمی توان آن را نگرش قرآنی دانست . از این رو برای رسیدن به واقعیت و حقیقت نهفته در اهتمام قرآن به مساله اهل بیت پیامبر (ص) می بایست به بازخوانی مجدد آیات مربوط و یا مرتبط با مساله اهل بیت (ع) پرداخت تا با تحلیل و تبیین درست دیدگاه های قرآن به علت حقیقی این اهتمام ویژه دست یافت.

گستره معنایی و مفهومی اهل بیت در قرآن

با آن که درباره مصداق اهل بیت (ع) در آیه ۳۳ سوره احزاب اقوال گوناگونی وچود دارد ( مجمع البیان طبرسی ؛ ج ۷ و ۸ ص ۵۸۸ وا ۵۵۹) ولی بر پایه شواهد فراوان روایی معتبر از اهل تسنن ( اسباب نزول ، واحدی ؛ ص ۲۰۰ و نیز روح المعانی ؛ ج ۱۲ ص ۲۱ و نیز جامع البیان ؛ ج ۱۲ صص ۹ تا ۱۲ و نیز الدر المنثور سیوطی ‍؛ ج ۶ صص ۶۰۳ تا ۶۰۶) و اهل تشیع( کافی کلینی ؛ ج ۱ ص ۲۸۶ و نیز تفسیر عیاشی ؛ ج ۱ ص ۲۴۹) مقصود از اهل بیت پیامبر (ص) در آیه علی ، فاطمه ، حسن و حسین (ع) است . هر چند که در گفتار پیامبر و امامان معصوم (ع) ، مراد و مقصود اعم از مصادیق یاد شده است و شامل عترت پیامبر (ص) که دارای مقام عصمت و امامت هستند نیز می شود.
البته در مواردی دیگر از اهل بیت نیز سخن رفته است که از جمله درباره اهل بیت ابراهیم (ع) در سوره هود آیه ۷۳ است که مقصود ما در این نوشتار نیست.

جایگاه و مقام اهل بیت در قرآن

قرآن برای اهل بیت پیامبر (ص) خصوصیاتی را بیان می دارد که می توان با توجه به این خصوصیات و ویژگی های یاد شده دانست که علت و سبب از تکریم ایشان و وجوب دوستی نمی تواند عامل خون و نژاد باشد. به این معنا که این خصوصیات به طور بیان می شود که بیانگر جایگاه معنوی ایشان و برای تبیین وظیفه و مسئولیتی است که بر عهده ایشان از سوی خداوند به عنوان حجت های الهی نهاده شده است.
یکی از مطالبی که قرآن برای اهل بیت بر می شمارد، اخلاص ایشان در عمل است. در آیه ۸ و ۹ سوره انسان به اطعام به مستمند و یتیم و اسیر اشاره می کند و می نمایاند که یکی از علل تکریم و در نتیجه کسب مقام خاص از سوی ایشان در پیشگاه الهی اخلاص ایشان است که زبانزد همگان شده است. در این آیات به خوبی بیان و تبیین شده است که محبت خدا و ترس از عذاب قیامت یکی از علل اطعام اهل بیت (ع) به درماندگان بوده است. این اطعام مخلصانه که در راه خدا انجام شده است در زمانی واقع می شود که خودشان به شدت نیازمند بوده و بدان احتیاج داشته اند با این همه دیگران را بر خود مقدم می دارند. این دیگران کسانی هستند که نه عنوان و اعتباری در جامعه دارند و نه از مقام و جایگاه اجتماعی برخوردار می باشند. این گونه است که به پاداش عمل مخلصانه و شکیبایی خود از سختی قیامت و عذاب آن رهایی می یابند و مصونیت ایشان تضمین می گردد.
تاکید بر انواع نعمت های بهشتی به دور از کلی گویی خود نشان می دهد که قرآن می کوشد به شکلی گسترده و تاثیرگذار در یک سوره و در آیات چندی مساله را چنان تحکیم و استواری بخشد تا هیچ گونه دخل و تصرف و تحریف و تصحیفی اصل مطلب را مخدوش نسازد. چنان از نعمت ها و جایگاه ایشان سخن به میان می آورد که هر کس باور نماید که ایشان در این جایگاه نشسته و از غم و اندوه قیامت و رستاخیز و دوزخ رسته اند و اهل بهشت و رضوان الهی هستند و از نعم او برخوردار می باشند . به گونه ای که هیچ و شک و تردیدی را به جا نگذارد. این همه تاکید از آن روست تا همگان دریابند که اکنون در زمین با کسانی نشست و برخاست می کنند که فردایشان این گونه است و آنان در اعمال و رفتار گذشته و آینده خود چنان هستند که جز رضا و خشنودی خدا نمی خواهند و نمی جویند . این گونه بیان از خداوند آگاه به سر و اخفا و عالم به نهان و هویدا می نمایند که نباید هیچ گونه تردیدی در درستی اعمال و رفتار و شهادت ایشان داد و گواهی ایشان به معنا گواهی گواهان بهشتی است و رفتار ایشان می بایست الگو و سرمشق عمل دیگران شود. اگر کسی می خواهد خانواده ای بهتشی را بشناسد و همانند آنان رفتار کند می بایست به این خانه و آشیانه و اعمال و رفتار اهل آن توجه نماید. بنابراین گمان باطل در رفتار ایشان چه در گذشته و چه در آینده به معنای این است که گمان برنده خود در راه نیست و می بایست در صداقت و درستی و راستی خود شک کند. این بیانگر همان معنا و مفهومی است که در آیات دیگری چون سوره احزاب بدان اشاره شده است. به این معنا که عصمت ایشان و طهارت روحی و روانی اهل بیت (ع) در این آیه نموده و نمایانده شده است. اگر در باره برخی از افراد به شهادت تک خبری سخن عشره مبشره می شود و سخن و عمل ایشان را حجت بر می گیرند نباید در اهل بیت (ع) با شاهد و گواهی خدا در قرآن شکی کرد. در صورت تخالف و تضاد میان دو دسته آن که مقدم می شود عشره مبشره نیستند بلکه آنانی هستند که بهشتی بودن آنان با این آیات تایید و درستی و اخلاص عمل و گفتار پس و پیشین آنان اثبات شده است.
این که اهل بیت (ع) لباس های ابریشمی و جامه های سبز از جنس دیبای بهشتی می پوشند و بر تخت های بهشتی به استراحت و آسایش می نشینند و از هوای لطیف و به دور از گرما و سرما بهره مند می شوند و یا از سایه درختان و میوه های در دسترس آن می خورند و با ظروف سیمین و جام های بلورین از نوشیدنی های پاک و پاکیزه و گوارا پذیرایی می شوند و جوانان مروارید گونه و شاداب در خدمت ایشان هستند و آنان به شادمانی و شادابی با دستبندهای سیمین بهشتی خوش می گذرانند و از پاداش های ویژه دیگری بهره مند می شوند، همه و همه از آن روست تا این مطلب را به گونه ای بسیار بدیع به دیگران تفهیم کند که ایشان کسانی عادی ومعمولی نیستند تا بتوان خود را با آنان از این جهت قیاس کرد که آنان هم بشری چون مایند. اگر ایشان بشر هستند ولی با تلاش و کوشش و عنایت الهی به جایی رسیده اند که بهشت مشتاق ایشان است.
یکی دیگر از علل برتری اهل بیت (ع) و عامل مهم وجوب احترام و دوستی ایشان آن است که آن بزرگواران با تلاش و زحمت و اخلاص در قول و عمل شبانه روز تنها برای خدا و در راه خدا کوشیدند و از هیچ امری در این راه کوتاهی و دریغ نورزیدند. این گونه می شود که مورد توجه و عنایت الهی قرار می گیرند و به مقام راسخون در علم می رسند ( آل عمران آیه ۷) رسیدن به این مقام در صورتی است که انسان آن چه راه یاد گرفته به درستی عمل کند. اهل بیت هر آن چه که خدا دستور داده به خوبی و درستی عمل کرده اند به طوری که برخی از دستورها را تنها ایشان عمل کرده اند و کسی بر ایشان سبقت نجسته است که از آن میان می توان به مساله صدقه برای نجوا با پیامبر (ص) اشاره کرد. ( سوره مجادله )

مقامات اهل بیت (ع) در قرآن

این گونه می شود که خداوند برکات خاص خود را نصیب اهل بیت (ع) می گرداند و مقام عصمت را به ایشان عطا می کند.( احزاب آیه ۳۳) و بر مومنان واجب می گرداند تا برای نزدیکی و جلب حب و دوستی الهی بر اهل بیت (ع) صلوات و درود فرستند ( احزاب آیه ۵۶) و حب و دوستی ایشان را راهی برای رضایت و دوستی خدا قرار دهند تا با این روش هم از آمرزش برخوردار گردند ( شورا آیه ۳۲) و هم از پاداش الهی بهره مند شوند( سبا آیه ۴۷) از امام باقر (ع) روایت شده است که خداوند در آیه ۲۳ سوره شورا از قول پیامبر (ص) می فرماید که مزد رسالت من محبت اهل بیت (ع) است و در این آیه می فرماید که آن مزد رسالت که دوستی اهل بیت بود نیز سودش به خود شما باز می گردد و شما از ثواب محبت به اهل بیت (ع) برخوردار می گردید و به این راه به محبت الهی دست می یابید. ( نگاه کنید تفسیر قمی و تفسیر نورالثقلین ذیل آیه مورد بحث)
یکی از مقاماتی که خداوند در قرآن برای اهل بیت (ع) بیان می کند مقامی است که در سوره مباهله بیان شده است. در این آیه به خوبی نمایانده می شود که آنان در پیشگاه الهی از چنان قرب و منزلتی برخوردار می باشند که می توان به سوگند به مقام ایشان به مباهله مخالفان رفت و بر دشمنان پیروز شد. اگر کسی بخواهد بر دشمن خویش چیره شود می تواند با تمسک و توسل به ایشان به مقصود و مراد خود برسد. ( آل عمران آیه ۶۱) در مقاله مباهله آخرین راهکار روشنگری به خوبی تبیین شده است که مباهله حکم و دستوری دایمی است و می توان ازآن برای چیرگی بر دشمن بهره جست.
امامت از مقامات اهل بیت (ع) است که در آیاتی از قرآن بدان پرداخته شده است که از مهم ترین این آیات می توان به آیه ۵۵ سوره مائده اشاره کرد.
بنابراین می توان به این نتیجه دست یافت که اهتمام قرآن نه به جهت ارتباط خونی و برتری نژادی اهل بیت بلکه بر پایه تلاش های و مجاهدت های خالصانه ای است که ایشان در راه خدا متحمل شده و در راه استحکام و استواری دین از جان و مال خویش گذشته اند. بیتوته حضرت امیر مومنان در خانه رسول الله (ص) با آگاهی از اندیشه های پلید قریشیان و شمشیرهای آخته در هنگامه شب و در بستر رسول الله (ص) خفتن و جان را در کف دست نهادن یکی از این جانفشانی های اهل بیت (ع) در راه دین است. مجاهدت های حضرت امیر مومنان (ع) در تمامی جنگ ها و رشادت های بی مانند همراه با مهر و محبت به اسیر و بینوا و ییتم نمونه ای دیگر از ارادت خالصانه آنان به پیشگاه محمدی است . محبتی که محبت الهی را جلب و جذب می کند و شخص را محبوب خداوند و رسولش می گرداند: قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله ؛ بگو اگر خدا را را دوست می دارید از من پیروی کنید تا محبوب خدا گردید.( آل عمران آیه ۳۱) محبوبیت و رضا و خشنودی خداوند به این علل و اسباب بوده است و این گونه می شود که قابلیت می یابند تا راهنما و پیشوا مردمان گردند و به عنوان انسان کامل خلافت الهی بر زمین و زمان را به عهده گیرند. اندیشه جاهلی همانند اندیشه های نژاد پرستانه یهودیت برخاسته از امری باطل است که کرامت و شرافت انسانی را به خون و نژاد ربط می دهد و بر این باور است که “نحن ابناء الله و احبائه؛ یهودیان و مسیحیان می گفتند که ما فرزندان خدا و محبوب اوییم ( مائده آیه ۱۸) در حالی که در اندیشه قرآنی و بینش اسلامی هیچ یک از این امور نه برتری می آورد و نه شرافت و کرامت به دنبال خواهدداشت ؛ زیرا در نگرش اسلام وقرآن : ان اکرمکم عندالله اتقاکم ؛ بزرگوارترین شما در نزد و پیشگاه الهی پرهیزگارترین شماست .(حجرات آیه ۱۳) از این روست که علم و حکمت و دانشی اهل بیت (ع) پاداش مجاهدات های خالصانه ایشان است ؛ زیرا خداوند در آیات بسیار بیان می دارد که اگر تقوا پیشه کنید برای شما فرقان قرار می دهم تا حق و باطل را بشناسید و پیش پای شما راه های برونرفت از مشکلات را قرار می دهم تا مخرجی به سوی رهایی پیدا کنید و از علم لدنی بهره مندتان می کنم اگر تقوا پیشه کنید و به دستورهای خداوند عمل نمایید. این گونه است که ایشان در مقام راضیه مرضیه قرار می گیرند و در مکان عبادی جلوس می کنند و از مقام خلافت الهی بهره مند می شوند و پیشوا و امام خلق می گردند.
قرآن برای تغییر نگرش عرب جاهلی تلاش های زیادی را در مدت بیست و سه ساله رسالت پیامبر انجام داد و آن حضرت (ص) برای رهایی تازیان از جاهلیت و عناصر و مولفه های آن چنان تلاش کرد که خداوند در این باره می فرماید: لعلک باخع علی نفسک ؛ تو خود را به رنج می افکنی ، با این همه تلاش و جانفشانی باز هم عرب ها و تازیان راه هدایت را چنان باید و شاید نپیمودند و بر عناصری از جاهلیت تکیه و تاکید ورزیدند. این مساله موجب شد تا ایشان را در آیات چندی مورد سرزنش قرار دهد و در آیه ۵۴ سوره مائده از ایرانیان به عنوان قوم یحبهم یاد می کند و ضمن هشدار به مرتدان تازی و عرب ویژگی های برجسته ای را برای این قوم بر می شمارد و از آنان به عنوان یاوران دین یاد می کند.( مجمع البیان ج ۳ و ۴ ص ۳۲۱) و در آیه ۳۹ توبه و ۳۸ سوره محمد (ص) ایرانیان را قومی معرفی می کند که جایگزین سست عنصران عرب می کند تا از دین دفاع کنند و راه پیامبر(ص) را بپیمایند. ( جامع البیان طبرسی مجلد ۱۳ جزء ۲۶ صص ۸۵ و ۸۶ و نیز کشاف زمخشری ج ۲ ص ۲۱۷ و نیز مجمع البیان ج ۹ و ۱۰ ص ۱۶۴) و در آیه ۳ سوره جمعه ایرانیان را به عنوان “آخرین منهم” یاد می کند که به پیامبر گرویده اند و هم ایشان هستند که به عنوان ” قوم اولی باس شدید” در آیه ۱۶ سوره فتح ، مورد تمجید و تجلیل قرار می گیرند.( جامع البیان مجلد ۱۴ جزء ۲۸ ص ۱۲۱ و مجلد ۱۳ جزء ۲۶ص۱۰۷ و مجمع البیان ج ۹ و ۱۰ صص ۱۷۶ و ۴۲۹ ) این همه از آن روست تا اندیشه نژادپرستی را در ایشان بمیراند و خود را به جهت نژادی برتر از دیگران ندانند. با این همه ایشان اسلام را به نژاد نسبت می دهند و دین را مصادره می کنند ولی خداوند با این همه ایشان را هشدارهای سخت و تند می دهد تا به راه آیند و ملاک و معیار را آن چیزی قرار دهند که خداوند قرار داده است.
بنابراین اندیشه اسلام و قرآن هیچ گونه موافقتی با اندیشه جاهلی عرب نداشته است و ملاک برتری و امامت اهل بیت (ع) نژاد ایشان نیست بلکه مقامی است که ایشان با تلاش ومجاهدت و عنایت الهی به دست آورده اند.

منبع :خلیل منصوری