به گزارش “صبح رابر”؛ خرداد را هم‏چون ماه‏ هاى دیگر به تقویم آورده ‏اند و هم‏چون دیگر ایام، صفحه یا سطرى از یک دفتر را به آن اختصاص دادند؛ اما گویا تاریخ در این سطر و صفحه عریض شد، وسعت یافت، عمیق و ژرف شد. قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲ یکى از مهم‏ترین حرکت‏ هاى اعتراض ‏آمیز در سده‏ ى اخیر است که با رهبریِ منسجم امام خمینی، منشأ تحول‏ هاى عظیمى در تاریخ معاصر ایران شد؛ ازاین‏ رو، همواره توجه بسیارى از محققان را به خود جلب کرده است. وقایع حماسه‏ ى پانزده خرداد و خاستگاه اصلى این حرکت تاریخى، «نقطه‏ ى عطفى» بود در تاریخ مبارزه ‏هاى ملت قهرمان ایران که امام، آفریننده و شکل‏ دهنده‏ آن قیام الهى بود.

با فرارسیدن پانزدهم خرداد خاطره غم‏ انگیز و حماسه‏ آفرین این روز تاریخى تجدید مى‏شود، روزى که بنابر آنچه که مشهود است، قریب به پانزده هزار نفر از ملت مظلوم و ستم کشیده ما به خاک و خون کشیده شد، روزى که طلیعه نهضت اسلامى این ملت شجاع و غیور گردیده، نهضت عظیمى که… به‏ دنبال قیام روحانیت مسؤول و متعهد، در مقابل محمدرضا پهلوى که مخالفتش با اسلام عزیز آشکار و آشکارتر شد، شکل گرفت. عصر عاشورا پس از حادثه‏ اى ناگوار اعتراض با موج عظیم انسانى اسلامى بالا گرفت و به اوج رسید و پس از آن دست ناپاک استعمار از آستین شاه مخلوع درآمد و غائله پانزده خرداد ، ۱۲ محرم را هرچه دردناکتر به ‏وجود آورد…

نهضت از حوزه علمیه قم مرکز فقاهت راستین برخاست و برق ‏آسا در سایر حوزه ‏هاى علمیه و دانشگاه‏ها و در تهران و سایر شهرها، قشرهاى عظیم ملت را فرا گرفت و همه را به میدان مبارزه کشید و ملت بزرگ با شعار اسلام و فریاد الله اکبر و نور ایمان و وحدت کلمه بنیاد پهلوى را از بن کند و ملت ما این روز را عزیز مى‏ شمارد.

 پانزده خرداد از نگاه امام‏

ملت ما این روز را عزیز مى‏ شمارد و من روز پانزده خرداد را براى همیشه عزاى عمومى اعلام مى‏کنم؛ و براى بزرگداشت شهداى خویش در این روز بزرگ……به سوگ مى‏نشینم…. پانزده خرداد هم از «ایام الله» بود که یک ملت ایستاد در مقابل یک قدرت… باید یادآورى کنید این «ایام الله» را… پانزده خرداد یک نقطه‏ ى عطفى است در تاریخ کشور ما که از همان وقت شروع به فعالیت سیاسى شد و روحانیون از همان وقت خودشان را مجهز کردند…. ما نمی‏توانیم تصور کنیم این جنایاتى که از پانزده خرداد تا رفتن بختیار از این کشور واقع شد،… لکن در عین حالى که پانزده خرداد یک مصیبتى بود براى ملت ما، لکن مبدأ جنبش بود… روحانیت را گرفتند قریب تمام علماى تهران را گرفتند و حبس کردند،… و از آن‏جا شروع شد به نهضت و مخالفت… مردم بیدار شدند و لبیک گفتند به صداى روحانیون… سالروز خرداد ۴۲ خمیرمایه‏ ى نهضت مبارک ملت بزرگ ایران و روز بذر انقلاب بزرگ اسلامى ماست. ملت عزیز باید این خمیرمایه و بذر پربرکت را در عصر عاشوراى ۸۳ [قمرى ] جست وجو کند؛… ملت عظیم الشأن در سالروز شوم این فاجعه انفجارآمیزى که مصادف با پانزده خرداد ۴۲ بود با الهام از عاشورا آن قیام کوبنده را به‏ بار آورد. اگر عاشورا و گرمى و شور انفجارى آن نبود، معلوم نبود چنین قیامى بدون سابقه و سازمان‏دهى واقع مى ‏شد… ملت بزرگ ایران سالروز پانزده خرداد را که یوم الله است زنده نگه مى ‏دارد و افتخار قیام ملت را که با مشت گره کرده و خون طاهر خویش در مقابل ستم‏ شاهى پهلوى ایستاد و پایه‏ ى استوار انقلاب اسلامى را ریخت از یاد نمى‏ برد.

 انگیزه‏ ها و اهداف قیام پانزده خرداد

درباره ى جایگاه پانزده خرداد که توسط مردم و با اشراف روحانیت و امام به وقوع پیوست و هم‏چنین ‏انگیزه‏ ها، زمین ه‏ها و اندیشه‏ هایى که از آن پشتیبانى کردند؛ باید گفت مبارزه با شاه، حمایت از امام و اسلام، مبناى حرکت بود. در اندیشه‏ ها و تفکر آن‏حضرت، تشکیل حکومت اسلامى و اجراى احکام اسلام جایگاه خاصى داشت. بر این اساس، پیاده شدن قوانین اسلام در حوزه‏ هاى سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع از انگیزه ‏هاى اصولى نیروهاى مذهبى محسوب مى‏شد. «در بررسى پدیده ‏هاى اجتماعى، توجه به عناصر آن بسیار مهم ‏اند. عناصر اصلى این قیام شامل نیروهاى قیام و به بیان دیگر، رهبرى قیام و مردم است که توسط ایدئولوژى و اندیشه‏ ى نهضت، به همدیگر پیوند خورده‏اند. ایدئولوژى و تفکر قیام، همانا اندیشه‏ هاى ناب مذهبى بود. در واقع، اندیشه‏ ها و افکار، انگیزه ‏ها و اهداف و آرمان‏ها و آرزوهاى مردم ایران، از زبان رهبر نهضت، یعنى امام خمینى بیان مى‏شد.» (روحانى، ۱۳۷۶، ۷۸) بنابراین، نیروهاى مذهبى که از امام خمینى پیروى مى‏کردند، باانگیزه‏ى اولیه‏ ى مخالفت با دستگیرى امام خمینى و انگیزه ‏هاى اصلى دفاع از دین اسلام و ارزش‏ها و احکام آن، در قیام پانزده خرداد شرکت کردند و اهداف رهبرى نهضت را که در طول دو سال مبارزه (۱۳۴۱-۱۳۴۲) بیان شده بود، پیگیرى کردند. اهداف اصلى امام خمینى(ره)، حاکمیت قوانین اسلام و اجراى شریعت اسلامى و قطع زنجیرهاى وابستگى کشور از کشورهاى استعمارگر و استکبارى آمریکا و اسرائیل و… بود. براندازى اصل نظام شاهنشاهى و جایگزینى حکومت اسلامى براى جامه‏ ى عمل پوشاندن به اهداف نهضت ضرورى بود که امام خمینى تلاش براى تحقق آن‏ها را پیشه‏ ى خود ساخته بود.

ماهیت قیام پانزده خرداد

ماهیت این قیام را مى‏توان در استقلال‏طلبى و دین ‏خواهى یک ملت دانست که بدون اتکا به هر نوع نیروى خارجى و صرفأ با تکیه بر مردم شکل گرفت. دفاع از دین و مبارزه براى حفظ آن، به ‏خصوص در دورانى که جریان روشنفکرى ضددینى یا بى‏دینى در تمام دنیا بر ذهن و افکار مردم غلبه‏ ى نسبى داشته و معتقد بودند دوران دین و دین‏دارى به پایان رسیده است. قیامى که حرکتى اسلامى، ارزشى و منبعث از چشمه ‏هاى اصیل قرآنى و روایى بود. امام خمینى(ره) در این باره مى‏فرمایند: «پانزده خرداد براى اسلام بود و به اسم اسلام بود و به مبدئیت اسلام و راهنمایى روحانیت، پانزده خرداد را به‏ وجود آوردند.»(صحیفه‏ ى نور، ج‏۷، ص‏۵۳) با توجه به آن‏که ماهیت سیاست‏هاى رژیم شاه، مبارزه با فرهنگ مذهبى مردم ایران بود «ازاین‏ رو، این قیام براى دفاع از فرهنگ اسلامى و ارزش‏ها و هنجارهاى مذهبى مردم ایران به وقوع پیوست. قیامى که داراى ماهیت اصیل دینى و مذهبى بود.»

  تأثیرات سیاسى و اجتماعى قیام ۱۵ خرداد

نهضت اسلامى پانزده خرداد در جامعه ایران آثار عمیقى به جاى گذاشت و در حقیقت سرنوشت سیاسى و اجتماعى آینده ایران را ترسیم کرد. پنج تأثیر مهم این نهضت به شرح زیر است:

۱. محو شدن جاذبه گروه‏ هاى سیاسى

پس از پانزده خرداد، بازار فعالیت هاى سیاسى و غیراسلامى و مخصوصاً جریان چپ و ملى‏گرایى از رونق افتاد. امام خمینى در مبارزه، آخرین کلام راکه همانا سرنگونى رژیم بود، آشکارا اعلام کرده بود، بنابراین همه گروه‏ هاى سیاسى که به کمتر از این حد قانع بودند، جاذبه سیاسى خود را از دست دادند. کمونیسم نیز که مى ‏رفت تا با گذشت ده سال از حوادث ۲۸ مرداد و قبل از آن، دوباره در ایران نفسى تازه کند با قیام امام خمینى، با مانع پرقدرتى مواجه شد که نیروى آن برخاسته از ملت مسلمان بود و برخلاف کمونیستها به هیچ نیروى خارجى تکیه نداشت.

۲. تکامل مبارزات سیاسى و رشد توده مردم

نهضت پانزده خرداد موجب تکامل مبارزه سیاسى مردم شد و رشد و بینش آنان را در تشخیص هدف اصلى مبارزه افزایش داد. در اثر همین تکامل بود که پس از پانزده خرداد شعار براندازى رژیم، شعار کلیه گروه‏ هایى شد که قصد مبارزه سیاسى داشتند و اگر گروهى پیدا مى‏شد که مى‏خواست درچارچوب قانون اساسى و از طریق آزادى‏هاى سیاسى مبارزه کند در نظر ملت محافظه ‏کار و سازشکار تلقى مى‏شد. شعار براندازى رژیم، پس از پانزده خرداد هدف کلیه حرکت هایى شد که مى‏ خواستند براى خود پایگاهى مردمى پیدا کنند.

۳ مذهب، مکتب و اسلام به ‏عنوان یک سیستم حکومتى

پیش از پانزده خرداد، مذهب در میان بسیارى از دانشجویان و تحصیلکرده‏ ها و روشنفکران به‏ عنوان مکتبى که اساس و راهنماى مبارزه محسوب مى‏شد، مورد توجه نبود. تبلیغات چند ده ساله استعمار به دست رضاخان و فرزند او و تبلیغات کمونیست‏ها که مذهب را افیون ملتها مى‏دانستند از یک‏سو و کوتاهى بعضى از روحانیون از سوى دیگر، در ذهن جوانان تصویر غلطى از اسلام به ‏وجود آورده بود. آنان اسلام را مکتبى جامع که بتواند همه نیازهاى فردى و اجتماعى انسان را برآورده سازد، نمى‏دانستند و حداکثر تصور مى‏کردند دین مجموعه ‏اى از آداب و عبادتهاى فردى است که ارتباطى با مسایل اجتماعى و حوادث جدید روزگار ندارد. وقتى با قیام پانزده خرداد عالیترین مقام مذهبى اسلامى و مرجع تقلید، عالیترین هدف یعنى براندازى رژیم و تأسیس حکومت اسلامى را وجهه همت خود قرار داد و عملاً با تحمل زندان و تبعید، قدم در میدان مبارزه نهاد، تبلیغات دیرینه استعمارگران وکمونیست‏ها باطل شد و مذهب مانند آتشى که در زیر خاکستر خرافات و اتهامات پنهان مانده باشد، شعله‏ور گردید و توجه بسیارى از جوانان دبیرستانى و دانشگاهى و بسیارى از نویسندگان و روشنفکران را به خود جلب کرد. وحدت مقدس روحانى و دانشگاهى و فیضیه و دانشگاه که از آرمانهاى اصلى انقلاب اسلامى و از اصول اجتماعى مبارزه امام خمینى است، در حقیقت با قیام پانزده خرداد پایه‏ گذارى شد.

۴ برملا شدن چهره منافقانه شاه

با نهضت پانزده خرداد پرده ریاکارى از چهره شاه و حکومت او برافتاد و شاه ناچار شد ماهیت ضددینى و ضداسلامى خود را آشکار کند و همین امر یکى از عوامل مهم آگاهى مردم و یکى ازموجبات سقوط وى شد. پیش از پانزده خرداد، از آن‏جا که تضاد میان اسلام و سلطنت به ‏صراحت اعلام نشده بود، شاه و ایادى او مى‏توانستند در فرصت هاى مناسب خود را طرفدار اسلام و مرجعیت و روحانیت وانمود کنند و با تظاهر به مذهبى بودن، براى خود در میان توده مردم مسلمان، کم و بیش پایگاهى دست و پا کنند. اما پس از پانزده خرداد براى رژیم شاه دو راه بیش باقى نمانده بود؛ یا قبول شکست در برابر نهضت اسلامى و یا مبارزه صریح با اسلام و روحانیت و مرجعیت، و شاه ناچار براى نجات خود راه دوم را انتخاب کرد. هرچند که این‏راه، با آن‏که در ابتدا براى او پیروزى‏هاى زودگذرى فراهم آورد، ولى وى را به ‏صورت قطعى در سراشیب سقوط قرار داد زیرا ماهیت منافقانه وى را برملا ساخت و دشمنى وى را با اسلام علنى کرد.

۵. افزایش رشد سیاسى در روحانیت و حوزه ‏هاى علمیه و مردم

با قیام امام خمینى، روحانیون به سرعت و به مراتب بیش از گذشته وارد صحنه مسایل سیاسى اجتماعى شدند و با مسایل مبارزاتى و اجتماعى آشنا گشتند. قبل از آن، به دلایل گوناگون، مسایل سیاسى و اجتماعى براى بسیارى از طلاب و روحانیون حوزه‏ها، اولویت نداشت، اما وقتى امام، با آن سابقه طولانى علم و تقوى و ایمان و تسلط بر معارف اسلامى و فقاهت، با استناد به قرآن و سنت، چهره سیاسى اجتماعى اسلام را معرفى کرد، اندیشه و عمل وى همچون چراغى فرا راه حوزه‏هاى علمیه و روحانیونى که بسیارى از آن‏ها از شاگردان خود ایشان بودند قرار گرفت و این روحانیون به نوبه خود رشد سیاسى خود را در ارتباط وسیعى که با مردم داشتند در مراسم و فضاهاى مذهبى به توده مردم مسلمان انتقال دادند و از این طریق حساسیت و آگاهى سیاسى هم در حوزه ‏هاى علمیه و هم در میان توده مردم مسلمان اندک اندک افزایش یافت و تکامل پیدا کرد.

 جوانان و پانزده خرداد

در پانزده خرداد همچون سایر صحنه‏ هاى انقلاب جوانان هم دوش اقشار مختلف به قیام واعتراض دست زندند. در قم زمانى که یک کامیون نظامى مى ‏کوشید میان جمعیت تظاهرکنندگان رفته، با چرخ‏هاى سنگین خود مردم را به خاک و خون بکشد، مورد حمله مردم دلیر و قهرمان قرار گرفت. جوانى پرشور با حمله‏ اى برق ‏آسا خود را به راننده کامیون رسانده، او را از پشت فرمان ماشین پایین کشید. اقدام متهورانه این جوان دلیر، روحیه تازه‏اى به تظاهرکنندگان بخشید و آن‏ها را بر ادامه تظاهرات مصمم‏تر کرد.

  مردمى بودن نهضت ۱۵ خرداد

قیام پانزده خرداد، نهضتى بود برخاسته از متن مردم و سربرآورده از غیرت دینى آن‏ها و بدون هیچ برنامه ‏ریزى قبلى. حسین فردوست ارتشبد سابق شاه در این مورد مى‏گوید: «درباره تظاهرات وسیع پانزده خرداد، حتى تا شب قبل از آن، ادراه کل سوم و شهربانى هیچ اطلاعى نداشت و هیچ گزارشى به دفتر نفرستاد. طبعا اگر حرکت فوق با آن وسعت، یک حرکت برنامه ‏ریزى‏شده و سازمان‏یافته بود، باید اطلاعى به دفتر مى‏رسید و براى مقابله تدارکاتى انجام مى‏شد. ولى از آن‏جا که این حرکت، یک حرکت مردمى و طبعا فاقد برنامه ‏ریزى قبلى بود، ساواک به ‏کلى غافلگیر شد و محمدرضا شدیدا به وحشت افتاد.»

پیام امام خمینى «قدس سره»

«… دستگاه جبار… درصدد گرفتن التزام و تعهد از مبلغین و سران هیأت عزادار است که از مظالم دم نزنند و دستگاه جبار را به خودسرى واگذارند.لازم است تذکر دهم که، این التزامات علاوه بر آن‏که ارزش قانونى نداشته و مخالفت با آن هیچ اثرى ندارد، التزام‏ گیرندگان، مجرم و قابل تعقیب هستند… عجب است دستگاه، بى ‏پروا ادعا دارد که قاطبه ‏ى ملت با اوست و از پشتیبانى اکثریت قاطع برخوردار است، با این وصف در تمام شهرستانها، قرا و قصبات به دست و پا افتاده و با ارعاب و تهدید ملت، خفقان ایجاد مى‏کند. اگر این ادعا صحیح است، ملت را این چند روز به حال خود واگذارند تا، از پشتیبانى مردم متمتع شده، موافقت ۶ میلیونى به همه ملل جهان ظاهر، والاّ اشاعه اکاذیب براى تشویق افکار عامه بر خلاف مصالح اسلام و مملکت، جرم و قابل تعقیب است… از توهّم چند روز حبس و زجر نترسند، (وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا و اَنْتُم الْاَعْلَونْ اِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینْ). آقایان بدانند، که خطر امروز بر اسلام کمتر از خطر بنى‏امیه نیست… خطر اسراییل و عمال آن‏را به مردم تذکر دهید… سکوت در این ایام تأیید دستگاه جبار و کمک به دشمنان اسلام است… از سخط خداى تعالى بهراسید. اگر به‏واسطه‏ى سکوت شماها به اسلام لطمه ‏اى وارد آید، نزد خداى تعالى و ملت مسلمان مسؤول هستید… از اخافه و ارعاب سازمان‏ها و دستگاه شهربانى هراسى به خود راه ندهید…»

  پانزده خرداد ازنگاه مقام معظم رهبرى‏

پیام ۱۵ خرداد سه پایه اصلى براى تاریخ دارد: اسلام، امام، مردم. حالا مسأله ۱۵ خرداد را مرور کنید و ببینید مسأله چه بوده است، متأسفانه در بعضى از رسانه‏ هاى گروهى هم ۱۵ خرداد را اینطور تفسیر مى‏کردند که چون امام راجع به کاپیتولاسیون و امتیازات دیوان داورى خارجى‏ ها و آمریکایى‏ ها صحبت کردند، از این جهت بود که امام را دستگیر کردند، در رابطه با ۱۵ خرداد این کاملاً خلاف واقع است چنین چیزى نیست. قضیه کاپیتولاسیون در سال ۴۳ واقع شد یعنى امام از زندان هشت ماهه، ده ماهه‏ شان به قم بازگشته بودند – حتى یکى دو ماه هم گذشته بود – که مسأله کاپیتولاسیون پیش آمد و امام هم سخنرانى کردند. و این‏بار بود که امام را دستگیر و به ترکیه تبعید کردند. ماجراى دستگیرى و بازداشت امام در ۱۵ خرداد که آن قیامت کبرى را به‏ وجود آورد، مربوط به مبارزات چند ماهه روحانیت بود که نقطه اوج آن مبارزات روز عاشورا و سخنرانى امام در مدرسه فیضیه قم بود. این مبارزات چند ماهه روحانیت یک شعار بیشتر نداشت و آن شعار دین بود و این‏که «مردم، دین در خطر است احکام اسلام در خطر است. فقه اسلامى در خطر است. دستگاه با دین مخالف است.» شعار اصلى مبارزه فقط همین بود. اعلامیه‏ هاى امام که آن وقت صادر فرموده‏اند الان هم هست بردارند و نگاه کنند. مسأله، مسأله تخلف از احکام اسلامى بود که در یک تصوی ب‏نامه دولت آمده بود و بعد که مبارزات مردم و روحانیون ادامه پیدا کرد، دولت وقت مجبور شد که این تصویب ‏نامه را پس بگیرد پس از چند ماه هم مسأله رفراندوم قلابى شاه ملعون پیش آمد و آن اصول شش‏گانه‏اى که آن‏ها اعلام مى‏کردند، مطرح شد. و شعار آن ضدیت با دین بود و آن‏ها مبارزه ‏اى را با دین آغاز کرده بودند. لذا وقتى شما سخنرانى امام را که در ۱۲ خرداد (روز عاشورا) در مدرسه فیضیه قم ایراد فرمودند نگاه مى‏ کنید مى‏ بینید که امام روى اسلام، روى ضدیت شاه با اسلام، روى تبعیت آن‏ها از دشمنان اسلام و روى تسلط اسرائیل، تکیه فرموده‏اند. شعار اصلى آن آنروز جز این‏که «دین و قرآن و شرایع اسلامى و شریعت اسلامى، در خطر است» چیز دیگرى نبود. بعدها مسائل دیگرى هم اضافه شد البته در حاشیه این شعار اصلى شعارهاى دیگرى هم وجود داشت که آن‏ها زمینه‏هاى این مبارزه را تشکیل‏ می‏دادند. ظلم هایى که به مردم مى‏کردند، وضع نابسامانى که مردم داشتند، کتک‏هایى که به دانشجویان یا بعضى از قشرها زده بودند، کتک‏ هایى که به بعضى از علما زده بودند، زندان‏هایى که بعضى‏ ها را برده بودند، همه این مسائل در حاشیه آن محور اصلى مبارزه – که بیان شد – به‏ عنوان شعار مطرح مى ‏شد.

امام در ماجراى نطق عجیب و بنیان‏کن مدرسه فیضیه – که در روز عاشوراى سال ۱۳۴۲ ایراد فرمودند – به اساسى ‏ترین مسأله تکیه کردند و آن این‏که «دستگاه سلطنت با اسلام مخالف است» و شاه را تهدید کردند که «چنان‏چه تو به همین ترتیب بخواهى عمل کنى، من اعلام خواهم کرد که این آدم دین ندارد. مردم هم تو را تحمل نخواهند کرد.» بنابراین اصلا محور «دین» بود.